Elementaire samenstelling
Macro-röntgenfluorescentie scanning (macro-XRF)
Hou je vast: macro-röntgenfluorescentie scanning, of kortweg: macro-XRF. Dat is de eerste scantechniek die gebruikt is bij het grote onderzoek naar de Nachtwacht. Met deze techniek kan er worden onderzocht welke chemische elementen in de verf zitten die Rembrandt heeft gebruikt voor zijn meesterwerk. Dit is belangrijk onder andere omdat zo bepaald kan worden hoe het schilderij het beste behandeld kan worden om het zo goed mogelijk te behouden.
Hoe gaat dit in zijn werk?
De scanner maakt gebruik van röntgenstraling, net als bij de tandarts of in het ziekenhuis. Maar deze scanner gaat een stapje verder dan daar. Hij laat niet alleen het contrast tussen zware en lichte elementen zien, maar kan de aanwezigheid van bepaalde chemische elementen in de verf aantonen.
56 scans
De hele Nachtwacht is millimeter voor millimeter gescand op deze manier. Om het hele doek in kaart te kunnen brengen is het oppervlak van het schilderij opgedeeld in stukjes van 60 bij 80 cm. Zo zijn er in totaal 56 scans gemaakt. Samen vormen deze een kaart waarop de verdeling van de chemische elementen in de verf te zien is. De scans zijn zwart/wit contrastbeelden waarop de verdeling van een element op of onder het oppervlak van het schilderij te zien is. Hoe lichter of witter het gebied op de afbeelding, hoe meer er van dat element aanwezig is. Hoe donkerder, hoe minder er van dat element zit.
Wat leren we hierdoor?
De 17de-eeuwse schilders hadden een beperkt palet met pigmenten tot hun beschikking. Elk pigment bevat specifieke chemische elementen. Door die chemische elementen te detecteren, kunnen we vaak concluderen welk pigment gebruikt is. Kwik komt bijvoorbeeld alleen voor in het rode pigment vermiljoen. De aanwezigheid van kobalt wijst meestal op het gebruik van het blauwe pigment smalt. Pigmenten die dezelfde elementaire samenstelling hebben, zoals verschillende aardepigmenten, kunnen niet van elkaar onderscheiden worden. Hiervoor zijn aanvullende onderzoekstechnieken nodig.
Onderliggende lagen zichtbaar
Behalve informatie over de gebruikte pigmenten, geeft deze techniek ook inzicht in het schilderproces van Rembrandt. Onderliggende wijzigingen kunnen in beeld worden gebracht. Ook geeft het inzicht in de conditie van het schilderij. Zo zijn latere toevoegingen die door restauratoren in het verleden zijn aangebracht (retouches) goed te herkennen door hun chemische samenstelling. Deze retouches bevatten vaak pigmenten die in Rembrandts tijd nog niet bestonden of die Rembrandt niet gebruikte.
Wie meer wil weten over macro-xrf scanning kan Scheikunde les 2 – De Staalmeesters lezen.