Schets onder De Nachtwacht ontdekt
Eerste fase onderzoek Operatie Nachtwacht afgerond
Publicatiedatum: 07 december 2021 - 08:23
Tijdens het onderzoek naar De Nachtwacht is onder de verflagen op het schilderij een nooit eerder ontdekte schets gevonden. Daardoor kunnen we nu voor het eerst als het ware over de schouder van Rembrandt meekijken naar de eerste stappen die hij zette tijdens het maken van zijn meesterwerk. De afgelopen tweeënhalf jaar is in het Rijksmuseum De Nachtwacht door het onderzoeksteam van Operatie Nachtwacht minutieus in kaart gebracht met behulp van de meest geavanceerde imaging-technieken en computertechnologie. Dit heeft een ongeëvenaarde hoeveelheid data opgeleverd. Hierdoor ontstaat een veel beter begrip van het maakproces en een beter inzicht in de huidige conditie van het schilderij.
De ontdekking van de schets is een doorbraak in het onderzoek. We vermoedden altijd al dat Rembrandt een schets op het doek gemaakt moet hebben voordat hij aan deze waanzinnig complexe compositie begon, maar dat bleef tot dusver een veronderstelling. Doordat we beter dan ooit onder het verfoppervlak kunnen kijken hebben we nu het bewijs.Dat geeft ons voor het eerst echt inzicht in het maakproces. Het is fascinerend te zien hoe Rembrandt zoekt naar de juiste compositie. We hebben het ontstaan van de Nachtwacht ontdekt.
Taco Dibbits, hoofddirecteur Rijksmuseum
De onderste lagen
De gevonden schets sluit aan bij Rembrandts spontane manier van werken om de compositie direct op het schilderij te maken. Dat de schets nu is ontdekt komt omdat het met de huidige onderzoektechnieken mogelijk is nog beter door de verflagen heen te kijken. De door Rembrandt toegepaste materialen kunnen nu minutieus worden geanalyseerd. Rembrandt gebruikte een bruine grondverf en zette de compositie op met een grof geschilderde schets in een beige verf die veel kalk bevat. Dat Rembrandt zijn voorstelling in een dergelijke verf voorbereidde is tot dusver in geen enkel ander schilderij van hem ontdekt.
Elk nieuw detail geeft ons meer inzicht in het creatieve proces dat Rembrandt doormaakte: zijn oorspronkelijk idee, zijn gedachtegangen en artistieke keuzes. Zo’n allesomvattende aanpak was een paar jaar geleden nog onmogelijk. Operatie Nachtwacht heeft daarmee een nieuwe standaard gezet voor het onderzoek naar schilderkunst. Door al deze ontdekkingen gaan we nu ook met andere ogen naar zijn overige schilderijen kijken, omdat we nu weten waar we naar moeten zoeken.z
Petria Noble, hoofd schilderijenrestauratieatelier Rijksmuseum
Wijzigingen in de compositie: veren, speren en zwaarden
Rembrandt moet lang gezocht hebben naar de ideale compositie op het grote schilderij. Tientallen zogenaamde pentimenti, door de schilder zelf aangebrachte wijzigingen, werden in eerder onderzoek naar De Nachtwacht al gevonden. Dankzij het gebruik van de nieuwste visuele technieken zijn nu nog meer wijzigingen ontdekt. Naar nu blijkt bedacht Rembrandt aanvankelijk veren op de helm van schutter Claes van Cruijsbergen, maar overschilderde hij deze later weer. Bij schutter Rombout Kemp paste hij de positie van de benen aan. Dankzij de vele scans is nu een derde, eerder geschilderd been zichtbaar geworden. Ook zijn er aanwijzingen voor een extra zwaard tussen de kapitein en de luitenant en is duidelijk geworden dat Rembrandt aanvankelijk nog meer speren boven het gezelschap wilde laten uitsteken.
De conditie van De Nachtwacht
Behalve over de werkwijze van Rembrandt geeft het onderzoek ook veel inzicht in de conditie waarin De Nachtwacht verkeert. Op veel plekken is de staat van de verf nog uitstekend, zoals in de rijk gedecoreerde jas van Willem van Ruytenburch. Op andere plekken is het schilderij sleets, onder andere veroorzaakt door de vele behandelingen die De Nachtwacht vanaf de 17de eeuw heeft ondergaan. Zo is bij vernisafnames in het verleden mogelijk op enkele plaatsen ook (een deel) van de verf opgelost.
Impasto
In samenwerking met de experts van hoofdpartner AkzoNobel worden onder meer de geheimen van Rembrandts beroemde impastotechniek ontrafeld: dikke verf die op het doek wordt aangebracht in een opvallende driedimensionale structuur die het licht op een unieke manier reflecteert. Door systematisch verfrecepturen te variëren is het nu voor het eerst gelukt die impasto verf na te maken met de ingrediënten die Rembrandt tot zijn beschikking had, zoals loodwit, lijnolie en kippeneiwit.
Hondje
Eén van de plekken waar het schilderij sleets is, is ter hoogte van het hondje. Aan het begin van Operatie Nachtwacht werd gedacht dat de witte waas in het hondje werd veroorzaakt door kristalvorming in de verf. Na uitgebreid onderzoek blijkt nu dat door slijtage op die plek de lichte, nieuw ontdekte onderschildering zichtbaar is. De contouren van de hond zijn daardoor nu veel lichter dan hoe Rembrandt de hond moet hebben bedoeld.
Rookwolk
Een ander voorbeeld van sleetsheid is de verdwenen rookwolk. Op de kopie die wordt toegeschreven aan Gerrit Lundens is een duidelijke rookwolk te zien als gevolg van het afschieten van het musket. Op De Nachtwacht zijn daarvan alleen nog sporen terug te vinden. En zo zijn er nog meer plekken waar het doek sleets is, bijvoorbeeld in de kleding van Frans Banninck Cocq, waar nog weinig detaillering zichtbaar is.
Verkleuring
Onderzoek heeft aangetoond dat de verf vroeger op veel plekken veel meer kleurintensiteit had. Zo waren de gebieden waar Rembrandt het pigment smalt, gemaakt van kobalt-houdend glas, gebruikte oorspronkelijk veel blauwer. Deze verkleuring is het gevolg van het natuurlijke degradatieproces in de verf en helaas onomkeerbaar. Op sommige plaatsen zorgen oude vernislagen voor een grijze waas. Ook blijken oude, na Rembrandts tijd aangebrachte retouches te zijn verkleurd.
Loodzepen
In De Nachtwacht zijn in de loop der eeuwen duizenden minuscuul kleine loodzepen ontstaan. Dit zijn kleine witte puntjes in de verf, die niet ongebruikelijk zijn op 17de-eeuwse schilderijen. Op sommige plekken zijn de loodzeepjes uit het schilderij gevallen of door latere restauratoren verwijderd, waardoor er vele kleine gaatjes in de verf zichtbaar zijn, zoals in het gezicht van Frans Banninck Cocq.
Deformaties
Wie nu naar De Nachtwacht kijkt ziet in de linkerbovenhoek duidelijk enkele golven in het doek, zogenaamde deformaties. Deze zijn ontstaan toen het schilderij aan het begin van deze eeuw tijdens de renovatie van het hoofdgebouw in de Philipsvleugel werd tentoongesteld. Waarschijnlijk werden deze vervormingen destijds veroorzaakt door te grote schommelingen in het klimaat van de tentoonstellingsruimte. Deze deformaties vragen weliswaar om een onmiddellijke aanpak, maar zijn goed te verhelpen zonder risico’s voor de toekomst. Daarom zal de behandeling op 19 januari starten met het opnieuw opspannen van De Nachtwacht. Daarna wordt stap voor stap gekeken of er ook nog andere restauratiebehandelingen worden toegepast.
Samenwerkingen
Naast AkzoNobel werkt het onderzoeksteam van het Rijksmuseum samen met veel andere partijen, onder meer de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), Technische Universiteit Delft (TU Delft), Universiteit van Amsterdam (UvA), Amsterdam Universitair Medische Centra (AUMC), Universiteit Antwerpen (UA), Wageningen University & Research, Technische Universiteit Eindhoven, Vrije Universiteit en National Gallery of Art, Washington DC.
Hoofdpartner Operatie Nachtwacht: AkzoNobel
Operatie Nachtwacht wordt mogelijk gemaakt door The Bennink Foundation, C.L. de Carvalho-Heineken, PACCAR Foundation, Piet van der Slikke & Sandra Swelheim, American Express Foundation, Familie De Rooij, Het AutoBinck Fonds, TBRM Engineering Solutions, Dina & Kjell Johnsen, Familie D. Ermia, Familie M. van Poecke, Bruker Nano Analytics, Henry M. Holterman Fonds, Irma Theodora Fonds, Luca Fonds, Piek-den Hartog Fonds, Stichting Zabawas, Cevat Fonds, Johanna Kast-Michel Fonds, Marjorie & Jeffrey A. Rosen, Stichting Thurkowfonds, Familie Van Ogtrop Fonds, het Nachtwacht Fonds, de Gemeente Amsterdam en het Amsterdam Museum.
Onmisbare steun
Het Rijksmuseum is dankbaar voor alle vormen van steun die het mag ontvangen. Subsidie van de overheid, bijdragen van het bedrijfsleven en fondsen, schenkingen, nalatenschappen en Vrienden zijn en blijven essentieel voor het Rijksmuseum.
